विषय प्रवेशः

विज्ञानको विकास नभएको युगमा असल कर्म गर्ने मानिसहरुलाई उसको मृत्यु उपरान्त देवत्वकरण गरी देवताको रुपमा स्थापित गरिदिने साथै त्यसैगरी कु–कर्म गर्ने र अकाल मृत्युवरण गरेकाहरूलाई भूत, पित्त र दैंत्य भनेर स्थापित गर्ने धार्मिक व्यवस्था भेटिन्छ । धार्मिक आस्थाको आधारमा समाजलाई सञ्चालन गरिने त्यो युग वा समयमा समाजको नेतृत्व गर्नेहरुले, आफु अनुकूल निश्चित स्वार्थ पूर्तिका लागि देवता र भूतको विकास गरिएको यथार्थलाई सर्मथन गर्दछु । त्यसैले नेपाली समाजमा ३३ कोटी देवता अर्थात् ३३ करोड देवता मान्ने (मनाउने) प्रथा प्रचलनमा रहेको पाइन्छ ।

यो लेखको उद्देश्य कसैको धार्मिक आस्थालाई ठेस पर्याउन वा आलोचना गर्नु नभई धार्मिक आस्थासँग जोडिएर रहेको समाज प्रतिको विश्लेषण हो । धर्मको वास्तविक महत्व, धर्मको दुरुपयोगद्वारा सामाजिक सोच, संस्कार र चिन्तनमा परेको नकारात्मक प्रभाव, धर्मको मूल अर्थलाई उजागर गर्ने प्रयत्न, मानव समाजको कल्याणकारी सोच र चेतनाको विकासमा धार्मिक परम्पराको भुमिका साथै बहुदेवताबादी परम्परा र संस्कृतिबाट कसरी वर्तमान समाज प्रभावित छ भन्ने विषयवस्तुमा रहेर यो लेख तयार गरिएको छ ।

धार्मिक आस्थाको बन्दीमा परेको मानसिकताः

सबै धर्मले ईश्वर एक मात्र छ भन्ने तर्क गर्दछन् ? त्यसो भए कुन र कसलाई ईश्वर मान्ने ? यस्तै प्रश्नको उत्तर खोज्दै जाँदा कर्णालीमा ३३ करोड ईश्वर भेटिन्छन् । ३३ करोड ईश्वर वा देवताप्रतिको चिन्तन र आस्था भेटिन्छ, यहाँ । त्यसैले, कर्णाली करोडौ आस्था र चिन्तनमा विभाजित छ । अझै रोचक कुरा त के छ भने, बहुसंख्यक मानिसहरु आफ्नो जीवनको प्रगति, सुरक्षा र रोग निवारणको प्रमुख विधि मूर्ति पूजा र धामी झाँक्री प्रथामा विश्वास राख्दछन् । त्यसप्रति विश्वास गर्ने प्रचलन कायमै छ वर्तमानमा । झन् त पढे लेखेका, सम्भ्रान्त र आफुलाई आधुनिक सम्झनेहरु बाटै अझै बढी मूर्ति पुजा र धामी झाँक्रीप्रति विश्वास राख्ने गरेको पाईन्छ ।

एउटा प्रश्नले सधै घच्घच्याई रहन्छ, नेपालकै पछौटेपन, अभाव र गरिबीको उपनामले परिचित कर्णाली, बहुदेवतावादी चिन्तनबाट परापूर्वकालदेखि नै बढी प्रभावित रहेको कुरामा दुईमत छैन । बहुदेवताहरु भएको यो भूगोलमा, सबै भन्दा उच्चतम मानसिक विकास, भौतिक विकास, आर्थिक विकास, र सामाजिक विकास भएको हुनुपथ्र्यो साथै यहाँको मानव जनशक्ति सर्वाेत्तम सोच र क्षमता बोकेको हुनुपथ्र्यो तर ठिक विपरित परनिर्भर र परजीवि, संकीर्ण र दास मानसिकता, जालझेल र छलकपट साथै हेर्दा चाउरो परेको, फाटो र दयाको पात्रका रुपमा यो भूगोल स्थापित छ, यो नै सत्य हो ।

मूलतः धेरै देवता भएको भूगोलमा सबै थोक देवताले पु¥याई दिनुपथ्र्यो । बिडम्वना ! यो समाज अभावै अभावमा बाच्न विवश छ । बहुदेवतावादी आस्थाका कारण समुदाय विविध समुह र विकृत सोचहरुमा विभाजन भएको पाइन्छ । गरिखाने जीवनलाई अनावश्यक भ्रमित पार्दै सत्यको नजिक कहिल्यै नपुग्ने मनोविज्ञानको प्रभाव यो प्रथाले पैदा गरेको छ । त्यसैले, बहुदेवतावादी सोच र चिन्तन नै मानसिक र भौतिक विकासका मूल बाधक बनेको साथै धार्मिक आस्थाको जेलले सम्भावना बोकेको मानसिक क्षमतालाई बन्धनमा पारेको मेरो निष्कर्ष छ ।

धर्मलाई आध्यात्मसँग जोडौः

विचार–दर्शन, विज्ञान र प्रविधिको विकास परापूर्वकालदेखि नै आफ्नै लय र आवश्यकता अनुसार प्रतिपादन हुँदै आएको छ । मानव सभ्यताको विकासक्रमलाई हेर्दा आजको युग विगतको योगदानको प्रतिफल हो भन्ने कुरालाई भुल्नु हुदैन । धर्मको विकास हुनुको मूल उद्देश्य आध्यात्मलाई जागृत गर्नु र मानव समाजलाई अनुशासनमा बाँध्नु थियो । बिडम्बना ! धर्मको अर्थलाई मन्दिरमा बनाईएको ढुङ्गाको मूर्ति ढोग्नु, ईश्वरको नाममा केही मागेर मगन्ते बन्नु, अझै भन्नु पर्दा आस्थाका नाममा धार्मिक संगठन निर्माण गरी अनैतिक गतिविधि बढाउनु, धर्म र जातिका नाममा साम्प्रदायिक युद्ध छेड्नु जस्ता अमानवीय गतिविधिहरु नेपाली समाजमा फैलिरहेको देख्न सकिन्छ ।

यसैगरी, नेपाली समाजले कमै बुझ्यो, धर्मको अर्थ ? धर्मको अर्थ भनेको असल कर्म गर्न मानिसहरुको एकता निर्माण गर्नु, मानवताबीच सद्भावका साथै सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्नु ईत्यादि । सर्वप्रथम धर्मका माध्यमबाट आफुलाई बुझ्न सक्नु, सत्यको अन्वेषण गर्न सक्ने क्षमता राख्नु, प्रकृतिलाई माया गर्नु र संरक्षण गर्नका लागि, प्रतिपादन गरिएको यिनै सोचहरु धार्मिक दर्शन भित्र पर्दछ नकि मूर्ति पूजा गर्नु र आस्थाका नाममा मन्दिर धाउनु वा निर्माण गर्नु ? यस्तो अनुउत्पादक सोचकोे सट्टामा पुण्य कर्म गर्नु, दया, करुणा र प्रेमको भाव बुझ्नु साथै मानव समाजका लागि योगदान गर्नु जस्ता, भाव बुझ्न सके आफै भित्र देवता भेटिने छ भन्नु नै आध्यात्म हो ।

यतिमात्र होइन, हरेक मानिस भित्रै अमृत हुन्छ र अन्तिम सत्य भनेकै मृत्यु हो भन्ने मुल ज्ञानलाई आध्यात्मिक ज्ञान भनिन्छ । यसर्थः हरेक मानिस मर्नु निश्चित छ । मृत्युलाई टारेर टारिने विषय होइन ? त्यसैले आध्यात्मिक दर्शनले बाँचुञ्जेल मानिसलाई असल कर्म गर्न प्रेरित गर्दछ । आध्यात्म ज्ञानले मानिसहरुलाई कर्मयोगी बन्न सिकाउदछ । जसले यिनै सत्यलाई पछ्याउछ र कर्मयोगी बन्छ, तिनले न बिगतप्रति पश्चताप गर्दछन, न भविष्यप्रति चिन्ता गर्दछन् । यसको अर्थ कर्मयोगीहरु आफुलाई असल र सफल बनाउछन् नै । त्यसको साथै तिनले समाजलाई पनि असल र सफल बनाउने जिम्मेवारी बहन गर्दै समाजलाई प्रेरणा प्रदान गर्दछन् ।

वैदिक सनातन हिन्दु धर्म र खस सभ्यताको चर्चाः

नेपालको पुरानो सभ्यताहरु मध्य हिन्दु आर्य तथा खस सभ्यता र परम्परालाई मानिदै आएको छ । नेपालमा यिनै सभ्यताबाट जन्मिएका धर्मालम्बीहरुको बाहुल्यता रहेको छ । नेपाली समाजमा ८२ प्रतिशत मानव समाज हिन्दु धर्ममा आस्था राख्दछन् । वैदिक सनातन आर्य हिन्दु सभ्यता र खस सभ्यताबाट उत्पन्न भएको मष्टो परम्पराले सामाजिक र मानसिक विकासमा कस्तो प्रभाव पा¥यो ? यिनै सभ्यताबाट उत्पत्ति भएको धर्म कसरी दुरुपयोग भयो ? यसरी दुरुपयोग भएको धर्मले समाजमा कस्तो प्रभाव पार्यो ? धार्मिक परम्परा तथा संस्कृतिबाट समाजले के सिक्यो र वर्तमान मानव समाज कता जादैछ ? यस्ता धर्मको सवल र दुर्वल पक्षमा बहस गर्न आवश्यक देखिन्छ । धर्मको अपव्याख्या भएको छ । धर्मले समाजलाई पारेको नकारात्मक असरका बारेमा प्रकाश पारिने कोशिस गर्दै सनातन हिन्दु सभ्यता र खस सभ्यतालाई बुँदागत रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

खस सभ्यतामा मष्टो प्रथा (धर्म) र वर्तमान अवस्थाः

मिश्र सभ्यतालाई विश्वको प्राचीन र जेठो सभ्यता मानिन्छ । यो सभ्यताले आजको विश्वलाई धेरै ठूलो गुण लगाएको छ । समाज, राज्य, साम्राज्य र जातिहरु जस्ता अवधारणा यसै सभ्यताबाट विकास भएको भन्ने भेटिन्छ । यही सभ्यताले जातिहरुको बिकास गर्ने क्रममा प्राचीन बेविलोनियाको कक्साइट साम्राज्यको विकास भएको साथै कस वा कक्साइट प्राचीन खस जातिहरुको पुर्खा हो भन्ने तथ्यमा इतिहासकारहरुको मत भेटिन्छ ।

खस जातिहरु धेरै बलिया, लडाकु, बुद्धिमान, चतुर र विजयी स्वभावका रुपमा विख्यात हुनुका साथै यो घुमन्ते जाति भएको र घुम्दै नयॉ राज्यहरु विस्तार गर्दै, धेरै भू–भाग ओगटेको कथन छ । ईसापूर्वको प्रथम शताब्दीतिर भारत वर्षमा प्रवेश गरेका र पॉचौ शताब्दीमा कुमाउ गडवाल हुदै नेपालमा प्रवेश गरेको अनुमान छ । बाह्रौ‘ शताब्दीदेखि कर्णालीको खस सभ्यता र साम्राज्य निकै शक्तिशाली बनेको र यो सभ्यताले पछि लामो समय शासन गरेको भन्ने इतिहासले बोल्दछ ।

त्यस्तै, एक हजार आठ ताराग्रह मण्डलका अधिपति महादेवद्वारा स्वर्गको राजा इन्द्रको उत्पत्ति गरिएको र तिनै स्वर्गको राजा इन्द्रद्वारा धर्तीको शासन गर्न मष्टोदेवको उत्पत्ति भएको साथै यिनै मष्टोद्वारा सम्पुर्ण धर्तीमा राज्य सञ्चालन गरेको भन्ने अर्को थरिको धार्मिक मत छ । मष्टोलाई सृष्टिकर्ता, भूमिको आमा, पृथ्वी र जमिन मान्नेहरु पनि भेटिन्छ । खसहरुले मष्टोलाई इष्टदेवताको रुपमा पुज्दै आएका छन भने खसहरु प्रकृति पूजकका रुपमा चिनिन्छन् ।

खस सभ्यताको गहिरो अनुसन्धानको आवश्यकता छ । यस सभ्यताका धेरै तथ्यहरु भेटिदैनन् । कतिपय अवस्थामा मानिसद्वारा मानिसमा सम्प्रेषण गरिएका पुराना सूचनाका आधारमा बनेका कथाहरु, मौलिक गीतहरु र पुराना जीवनशैलीबाट केही भाव विश्लेषण गर्न सकिने अवस्थासम्म रहन्छ । तरपनि यसले गौरवशाली इतिहास बोकेको कुरामा दुईमत छैन । वैदिक धर्मले मान्यता दिएको धर्तीको प्रथम संविधान मनुस्मृतिका प्रतिपादक मनु यसै धर्तीमा जन्मिएका, बाह्रौ‘ शताव्दीबाट खस साम्राज्यले विश्वलाई नेतृत्व प्रदान गरेको इतिहास, अधिनस्थ साम्राज्यका रुपमा स्थापित भएको र लछाल कृति पैकलो जस्ता सृजनशील र साहसिक लडाकु सेना निर्माण गरेको ऐतिहासिक गौरव यस खस साम्राज्यमै भेटिन्छ ।

खस सभ्यतामा प्रकृति र मष्टोको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेको बुझिन्छ । जब प्रकृतिलाई आत्मासाथ गरिन्छ, तब प्रकृतिको रक्षा र विकासका लागि मष्टोको जन्म वा मष्टोद्वारा प्रकृति प्रति मानव समाजलाई प्रदान गरिएको ज्ञान र चेतनासँग खसहरुको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेकोमा तर्क गर्ने ठॉउहरु छन् । मष्टोद्वारा मानव समाजलाई प्रकृतिप्रतिको मूल चेतना र ज्ञानको सन्देशवाहक वा मूल गुरुको रुपमा बुझ्न सकिन्छ ।

मानव समाज प्रकृतिको उपज हो भन्नेमा सन्देह छैन ? जे–जति मानिसहरुले गतिविधि गर्दछन्, ती सबै राम्रा वा नराम्रा कर्महरु प्रकृतिकै गर्भमा गर्ने हुन् भन्ने मूलभाव खस सभ्यतामा देखिन्छ । खस सभ्यतामा केही राम्रा प्रकृति पक्षीय व्यवस्थाहरु भेटिएका छन । जस्तै आध्यात्मलाई जागृत गर्न प्रकृतिसंगत संगीतको विकास गरिएको पाइन्छ । मानव जीवनलाई सहज र सरल तुल्याउन सामुहिक कर्म विधिलाई अवलम्वन गरिएको भेटिन्छ । त्यस्तै, आयुर्वेदको महत्वलाई समाजमा स्थापित गरेको, सामाजिक एकता र सहकार्य जस्ता गतिला अभ्यासहरु यो सभ्यतामा विशेषताका रुपमा पाईन्छन् ।

यिनै सवल र महत्वपूर्ण सवालहरुलाई संस्कार र परम्पराको रुपमा विकास गर्दै लानुु पर्थ्यो तर यो सभ्यताको दुरुपयोग भएछ । पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियानबाट यो सभ्यता क्रमशः नष्ट हुदै गयो । यसरी सभ्यता मात्र होइन, परम्परा, संस्कार र ज्ञानको अन्त्य हुने क्रम निरन्तर लामो कालखण्डसम्म चलिरहयो । परिमाणतः समाज विकासको मूल लयबाट टाढा हुदै जाँदा पछिल्ला समयका कथित ठालुहरुले समाजमा धार्मिक शक्तिको दुरुपयोग गरी केवल राजनीतिक स्वार्थ पूर्ति गर्न देवता र भूतको निर्माण, धामी र झाँक्रीको नयॉ अवतारबाट अन्धविश्वास र अज्ञानतालाई बिजारोपण गरी सँधैभरिको लागि समाजको सृजनशील सोचलार्ई मृत्यु शैयामा सुतादिइएको पाइयो ।

यदि, मष्टो शिवका दैविक शक्तिको अंश र देवराज इन्दका पुत्र हुन भने, कालान्तरमा छुद्र, ढोङ्गी र हीन मानिसहरु आत्मिक कसरी बन्न पुगे ? त्यसैले यो धामी झाँक्री प्रथा नै विरोधाभासपूर्ण छ । परम्परा, आस्था र संस्कृतिका नाममा विज्ञानको महत्व नबुझेका कमजोर चेतनास्तर भएका र परनिर्भर मानिसहरुबाट नै बढी धामी झाँक्रीमा विश्वास राख्ने युगको विकास भयो । अन्ततः विशाल सभ्यताकै साम्राज्यको आकार ग्रहण गरेको यो सभ्यता केवल आयातित शैली र धामी झाँक्री जस्ता तुच्छ र सानो आकारमा सिमित हुन पुग्यो । विज्ञानको विकाससँगै धामी र झाँक्रीमा विश्वास गर्नेहरुको संख्यामा केही कमी त आएको छ । तरपनि अझै धामी र झाँक्रीको प्रयोगबाट राजनीतिक स्वार्थ पूर्तिको माध्यम बनाई, झनै नयॉ स्वरुपमा स्थापित भइरहेको देख्दा चिन्तित तुल्याउदछ । जुन कारण खस सभ्यता र मष्टो परम्पराको मूल ज्ञानबाट समाज ओझेलमा पर्दै गयो । यसरी स्थापित गरिएको धामी झाँक्रीप्रतिको आस्थाका नामबाट समाज भ्रमित भइरह्यो साथमा असल र जीवन उपयोगी परम्पराहरु र पद्धतिहरुको नष्ट भई सभ्यताका केही अवषेशहरु मात्र बाँकी रहने अवस्थासम्म यो भूगोल र समाज पुग्यो ।

वैदिक सनातन हिन्दु सभ्यतासँगै जन्मिएको बाहुनवादः

वैदिक सनातन आर्य सभ्यतालाई धर्तीको प्राचीनतम सम्पन्न सभ्यता र संस्कृतिका रुपमा मानिन्छ । यस सभ्यताले मानव समाजको विकासका लागि निकै महत्वपूर्ण योगदान गरेको छ । यसै सभ्यताबाट सनातन हिन्दु धर्मको प्रादुर्भाव भएको हो । वैदिक शास्त्रहरुको मत अनुसार शास्त्रलाई दुई भागमा विभाजन गरिएको छः श्रुति र स्मृति । श्रुति अन्तरगत वेद पर्दछ भने स्मृति अन्तरगत इतिहास, पुराणहरु, महाभारत, रामायण तथा विभिन्त स्मृतिहरु रहेका छन । ब्रम्हाको मानस पुत्र र धर्तीको प्रथम पुरुष मनुलाई ब्रहमाले प्रतिपादन गरेको वेद (जसलाई वैदिक ज्ञानको भण्डार भनिन्छ) द्वारा मानव समाजको ज्ञान र चेतना विस्तार गर्न प्रयोग गरिएको प्राचीनतम् मान्यता भेटिन्छ । वेदलाई प्राचीन लिखित दस्तावेजको रुपमा मान्यता दिइएको छ । वेद हिन्दुहरुको दर्शन र संविधानको रुपमा पुजिन्छ ।

वेदको अर्थ ज्ञान हो । यसरी आर्य सभ्यताले मानिस, समाज, प्रकृति र सम्पूर्ण ब्रहमाण्डलाई बुझ्न वेद नामको ज्ञान भण्डारलाई अनुसरण गर्दै विकास गरेको पाइन्छ । वेदले प्रकृतिका बारेमा व्याख्या गरेको छ । प्रकृति र मानव समाजबीचको अनन्त सम्बन्धका बारेमा वेदले महत्वपूर्ण ज्ञान व्यक्त गरेको पाइन्छ । जहॉ अग्नि, वायु, पानी, माटो, जीवजन्तु, विज्ञान, प्रविधि, आयुर्वेद, शुद्ध कृषि, यौगिक विज्ञान आदिसँगै शुद्ध मानव धर्मका बारेमा स्पष्ट जीवनोपयोगी भौतिक र आत्ध्यात्मिक ज्ञानका विषयमा स्पष्ट सन्देश दिएको छ ।

वर्तमान हिन्दु धर्मसँग आस्था राख्ने नेपाली समाज र समुदायहरुले सनातन वैदिक सभ्यताको सामान्य पनि ज्ञान राख्न नसकेको देखिन्छ । विश्वमा जे–जति सभ्यता र धर्महरु छन् तिनको अस्तित्व भनेकै मानव जीवनको उन्तति र प्रगतिसँग सम्बन्ध राख्दछ । यो वैदिक सभ्यतामा विकास भएको धर्ममा धेरै जीवनोपयोगी र संसारिक ज्ञानको सुन्दर पक्षसँगै आध्यात्मलाई जागृत गर्ने मुख्य मार्गहरुलाई महत्व दिएको छ ।

इतिहासको त्यो लामो कालखण्डदेखि सनातन हिन्दु धर्ममा बाहुनवादी चिन्तन हावी भएको तथ्यले पुष्टि गर्दछ । बाहुनवादको अर्थ व्यक्तिवाद र उच्चवर्गीय अहंकार तथा उच्च वर्णद्वारा तल्लो वर्णमाथिको शोषण र दमनका साथै भाग्यवादमा विश्वास गर्ने भन्ने बुझिन्छ । जसरी केही व्यक्तिवादी ब्राम्हण नेतृत्वहरुको कारण यो सनातन हिन्दु सभ्यतालाई तोडमोड गरी अपव्याख्या गरिएको छ । जसले समुल मानव समाज लामो समयदेखि भ्रमपूर्ण आस्थाका नाममा मानवीय अपराधको प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष हिस्सेदारी बन्न पुग्दछ ।

श्रुति र स्मृति दुवै शास्त्रहरुमा कहि कतै व्यक्तिवाद र उच्चवर्गीय अहंकार तथा उच्चवर्णले तल्लो वर्णमाथिको शोषण र दमनका साथै भाग्यवादमा विश्वास गर्नु भन्ने कतै लेखिएको छैन । यति मात्र होइन, बली प्रथा, मूर्ति पूजा, पितृभोक प्रथा, पुरोहित प्रथा, भाकल प्रथा र अकाल मृत्युवरण गरेकोहरुको आत्मा मुक्ति प्रचलन जस्ता ढोङ्गी संस्कारको विकासले आध्यात्मिक ज्ञान र अन्तिम सत्यबाट मानव जीवनलाई धेरै पर धकेल्दिएको छ ।

भनिन्छ, पुर्खाले विषवृक्ष रोप्दा आउने सन्ततिले पाउने भनेको कालकुट विष हो अमृत होईन । त्यसैले गायत्री मन्त्रलगायत अन्य मन्त्रहरु कानमा फुक्ने होइन, जीवनमा फुक्ने हो ? बाहुनवादलाई सुधार गरौ । यसको शुरुआत बाहुन जातिहरुबाटै गरौ र अन्य जातिहरुले सहयोग गरौ । मुख्य प्रश्न सबै धर्म र जातिहरुले मानव धर्ममा विकास गरौ ।

निष्कर्षः ‘कृष्ण कर्म हो, भगवान होइन’

महाभारत हिन्दु धर्मको पवित्र र महान् ग्रन्थभित्र पर्दछ । उदाहरणका लागि यसै ग्रन्थका मुख्य पात्र श्री कृष्णको परिभाषा र भूमिकालाइ निष्कर्षसँग जोड्दै छु । महाभारत कथाको ईतिहास पाँच हजार वर्ष पुरानो भन्ने छ । रचनाकार महाऋषि वेदव्यासद्वारा महाभारतको रचना गरिएको रहेछ । यस महाकाव्यमा धेरै पात्रहरूको परिकल्पना व्यासले गरेका छन् । जसमध्ये श्रीकृष्णलाई केन्द्रबिन्दुमा राखेर प्रस्तुत गर्न उपयुक्त हुनेछ ।

यस कथामा मानव समाजका विविध क्षेत्रहरू जस्तै सभ्यता, राजनीति, कुटनिति, र द्वन्द्व आदिसँगै दुराचार, व्यभिचार, अपराध र अराजकता जस्ता समाजमा विद्यमान राम्रा र नराम्रा सबै थोकको परिकल्पना गरिएको रहेछ । विशेषगरी ती विषय वस्तुतिरको विश्लेषण गरी, केवल श्रीकृष्णको परिभाषा र सन्देशका बारेमा मात्र संश्लेषण गर्न खोजेको छु । किनभने कृष्णलाई ईश्वरको रुपमा समाजले स्वीकार गरेको छ ।

पाँच हजार वर्ष पहिला वेदव्यासको यस रचनामा कृष्णलाइ जसरी प्रस्तुत गरियो । यो महाऋषि व्यासको सोच थियो । जुन कालान्तरमा समाज विकासका लागि यो परिकल्पना नै दृष्टिकोणको रुपमा मान्यता पायोे । महाभारतलाई बुझ्दा र अध्ययन गर्दा वेदव्यासको सोच र परिकल्पनामा जसरी कृष्णका बारेमा व्याख्या गरिएको छ । वास्तवमा समाजले कृष्णलाई मुख्य भावार्थबाट नबुझेको भान हुन्छ । श्रीकृष्णको परिभाषामाथि पुस्तान्तरित समाजले भ्रमित गरेको र सोही भ्रमका कारण प्रायः मानव समाजले मूल अर्थ बुझ्न नसकेको महसुस भयो । अर्थात् श्रीकृष्ण कुनै ईश्वर थिएनन् । अझै भन्नु पर्दा त्यो वेदव्यासको पाँच हजार वर्ष पहिलेको युगलाई वर्तमानले पढेको र सुनेको मात्र हो । देखेको होइन ? त्यसैले ईतिहास जित्नेहरुको लेखिन्छ ?

मूलतः श्रीकृष्णको परिभाषालाई सनातन हिन्दु धर्ममा आस्था राख्नेहरुले र आम मानव समाजले नितान्त अध्ययन र अनुसन्धान गर्न आवश्यक देखिन्छ । महाभारतको युद्धकालीन समयमा जब श्रीकृष्णले अर्जुनलाई भागवत गीता सुनाउदै गरेको कथन भेटिन्छ । त्यसैलाई विश्लेषण गर्दा कृष्ण शब्दको अर्थ नै कर्म भन्ने बुझिन्छ । किनकी भागवत गीतामा भनिएको कर्मयोग नै जीवनमा मोक्ष प्राप्तिको मूल सारतत्व भएको सत्य उजागर हुन्छ । अर्थात सत्य भनेकै कर्म हो नकि कुनै मानिस भगवान हुन्छ । भनिएको छः कृष्ण अनन्त छन, कहिल्यै मर्दैनन् । धर्तीको कण कणमा अस्तित्व छ । बिगतमा पनि अस्तित्व थियो, वर्तमानमा पनि अस्तित्व छ र भविष्यमा पनि अस्तित्व हुनेछ । जसले कृष्णलाई मान्दछ, पुज्दछ र भक्तिभावपूर्ण समर्पण गर्दछ । उ सधै प्रगतिको पथमा हुने छ भनि किटान गरिएको छ ।

के यो सत्य हो त ? सत्य भनेकै कर्म हो । कर्मको अस्तित्व हिजो पनि थियो । जहॉ हाम्रा पूर्वजहरुले कर्मकै माध्यमद्वारा आजको समाज निर्माणको आधार तयार गरे । आज हाम्रो पुस्ता पनि कर्म नै गरिरहेको छ, जुन भोलिको सन्ततिका निम्ति आधार बनाउदैछ र भविष्यमा आउने सन्ततिले पनि कर्म नै गर्नेछन् । यसको अर्थ धर्तीको कण–कणमा केवल कर्म मात्रको अस्तित्व छ भन्ने मूल सत्य भौतिक विज्ञानले पनि पुष्टि गरेको छ । भौतिक विज्ञानको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि भनेको क्वान्टम सिद्धान्तले भौतिक वस्तुको विकासको मूल कारण हरेक वस्तुहरुमा हुने सुक्ष्म तत्वहरुको गतिविधि र तिनले गर्ने प्राकृतिक कामबाट नै आजको यो युग हाम्रा अगाडि अस्तित्वमा रहेको भन्ने पुष्टि गर्दछ ।

त्यसैले, धार्मिक रुपमा विकास भएको महाभारतको मूल सन्देश कृष्ण पात्रका माध्यमबाट वेदव्यासले कर्म गर्नका लागि अध्यात्मलाई जागृत तुल्याउन गरिएको एक परिकल्पना नै मानव सभ्यता विकासको विचार र दृष्टिकोणको रुपमा पाँच हजार वर्षदेखि महाभारत नामको शास्त्र अस्तित्वमा छ । अर्थात् जसले असल कर्म गर्छ । ऊ मात्र सफल बनेको ईतिहास जताततै भेटिन्छ । धर्तीमा सबै वस्तु नाशवान छन् । केवल कर्म नै हो जो कहिल्यै नाश हुदैन । कृष्णको मूर्तिलाई पूजा गर्दैमा वा ढुङ्गाको मूर्तिमा भक्तिभाव राख्दैमा प्रगति हुने होइन, केवल कर्मयोगीहरुले आफ्नो असल कर्मद्वारा नै नयाँ र पृथक ईतिहास निर्माण गर्दछन् ।

अन्त्यमा, कृष्णको अर्थ कर्म हो भन्ने भावपूर्ण सन्देश यो समाजलाई दिन यो लेखलाई विशेष माध्यम बनाईएको हो । महाऋषि वेदव्यासको परिकल्पनालाई यही व्याख्याद्वारा समर्थन गर्दै सम्मान गर्दछु । यही अर्थमा कृष्णलाई मान्न आवस्यक देखिन्छ । सबै सम्प्रदायहरुले मूर्ति र ढुङ्गामा होईन असल कर्म र सृजनशील जीवनमा ईश्वर खोजौं । यही मर्मबाट ईश्वर भन्ने शब्दको परिभाषालाई समाजले कर्म भावबाट बुझ्न सके सुन्दर र प्रगतिशिल समाज निर्माणमा ठूलो टेवा पुग्ने देखिन्छ ।