१८ मंसिर २०७९ आइतबार
देउवा गए ओली आउने, ओली गए दाहाल आउने– यो त्रिकोणभित्र कुनै जीवन थिएन, मृत्युबोध मात्रै थियो । केवल सपनाहरूको चिहान मात्रै थियो । यिनीहरूबाट केही हुँदैन, माखो मर्दैन भन्ने सबैलाई थाहा छ, फेरि घुमिफिरी यिनै हुने स्थितिको दुश्चक्र कायम छ ।
चुनाव सम्पन्न भयो, राम्रो भयो । चुनावको विरुद्धमा अनेक तर्क होलान् । तीमध्ये कतिपय सत्य पनि होलान् । चुनाव शक्ति–सम्भ्रान्तहरूको सत्ता–प्राप्तिको खेल हो, के गर्छ चुनावले ? भनिएला । चुनाव शोषक वर्गको कुन समूहले शासन गर्ने भन्ने प्रतिस्पर्धा हो, जुुन समूहले जिते पनि श्रमजीवी जनतालाई के मतलब, भनिएला । चुनाव ‘वाहियात् हो, बहिष्कार गरौं’ भन्नेहरू छँदैथिए । तथापि लोकतान्त्रिक समाज राज्यमा आवधिक निर्वाचन केवल कानुनी व्यवस्था र संवैधानिक औपचारिकता मात्रै हैन, यो ‘गतिशीलता’ को एक लय हो । ‘गत्यात्मकता’ को एक सुमधुर संगीत हो ।
सबैलाई थाहा छ– चुनावमा न्याय र सत्यले जित्छ, अन्याय र असत्यले हार्छ भन्ने कुनै ग्यारेन्टी हुँदैन । चुनावी परिणामको आधार सत्य र असत्यबीचको लडाइँ, न्याय र अन्यायबीचको संघर्ष, ठीक र बेठीकबीचको छनोट मात्रै हैन । चुनावी परिणाम अनेक कारणले प्रभावित हुन्छ । चुनावी परिणाममा शक्ति तथा संगठन संरचनाको प्रभाव हुन्छ । सामयिक वैचारिकी र तर्क प्रणालीको प्रभाव हुन्छ । सामाजिक, सांस्कृतिक तथा सामुदायिक मनोविज्ञानको प्रभाव हुन्छ । धन र परिचालन क्षमताको प्रभाव हुन्छ ।
तथापि चुनावले समाजको गतिशीलतालाई कुनै न कुनै ढंगले संकेत गर्दछ । राजनीतिक परिवर्तनको लय, मात्रा र गतिलाई कुनै न कुनै रूपमा अभिव्यक्त गर्दछ । जनसन्तुष्टि र असन्तुष्टि, आम निराशा वा खुशीलाई कुनै न कुनै रूपमा प्रकट गर्दछ । यसपटकको चुनावले पनि त्यो काम धेरथोर गरेकै छ ।
यसपटकको चुनावका पनि धेरै खाले संकेत र सन्देश छन् । केही ठूला, केही साना । केही महत्वपूर्ण, केही झिनामसिना । तर, सबैभन्दा ठूलो संकेत वा सन्देश भने शेरबहादुर देउवा, केपी ओली र पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ (देउवा–ओली–दाहाल) त्रिकोणको पासोबाट जन–उन्मुक्तिको चाहना र संघर्ष हो । नेतृत्वको विद्यमान पुस्ता, प्रवृत्ति र संस्कृति विरुद्ध एक प्रकारको ‘ब्यालेट विद्रोह’ यो चुनावको सबैभन्दा सबल पक्ष हो ।
निःसन्देह कांग्रेस सभापति देउवा, एमाले अध्यक्ष ओली र माओवादी अध्यक्ष दाहाल कुनै समय यो देशका क्रान्तिकारी नेता थिए । संघर्षका योद्धा तथा परिवर्तनका संवाहक थिए । उनीहरूको त्यही संघर्ष र योगदानले उनीहरूलाई अहिलेको जस्तो शक्ति संरचनाको पिरामिडमा सबैभन्दा माथि ल्यायो ।
तर, कुनै समयका क्रान्तिकारी नेताहरू सधैंका लागि, जीवनभरि क्रान्तिकारी नै रहन्छन् भन्ने छैन । एक समयका क्रान्तिकारीहरू अर्को समयका भ्रान्तिकारी, भ्रष्टाचारी बन्न सक्दछन् । एक समयका लोकतन्त्रवादीहरू अर्को समयका तानाशाह बन्न सक्दछन् । एक समयका त्यागका प्रतीकहरू अर्को समय स्वार्थका पोका बन्न सक्दछन् । एक समयका परिवर्तनका संवाहकहरू अर्को समयमा गतिरोध र जडताका कारकतत्व बन्न सक्दछन् ।
विश्व राजनीतिको इतिहासमा यस्तै थुप्रै उदाहरण छन् । जिम्बाबेका रोबर्ट मुगावे युवाकालमा स्वतन्त्रता सेनानी र क्रान्तिकारी नेता थिए । पछि परिवारवाद, निरंकुशता, कुशासन, भ्रष्टाचार, बेथितिको प्रतीक बनेर सकिए । माओको क्रान्तिकारी जीवन जति सार्थक रह्यो, उत्तरार्ध उत्तिकै असफल र विवादास्पद । अस्वाभाविक पत्नीमोह र सांस्कृतिक क्रान्तिको असफलताले बुढ्यौलीमा कुण्ठा र निराशाबीच देहत्याग गर्नुपर्यो । स्टालिन पनि जारकालीन ठूलो क्रान्तिकारी थिए, पछि संसारकै खुँखार तानाशाहमध्ये एकमा गनिने भए । तान्जानियाका जुलियस नेरेरे सर्वाधिक भद्र शासक मानिन्थे, उनको असफलताको भिन्नै कथा बन्यो । इराकका सदाम हुुसेन अरबिक समाजवादका समर्थक र बाथ क्रान्तिकारी थिए । सत्तामा लामो समय बस्दै जाँदा संसारकै खुँखार तानाशाह कहलिए र अमेरिकी सेनाको हस्तक्षेपले उनको दुर्दान्त पतन भयो । यस्ता उदाहरण संसारभरि कति छन् कति !
ठीक यही स्थिति हो हाम्रो । विगत एक दशक बढी समयदेखि यी तीन नेताहरूले शक्ति संरचनाको एक त्रिकोण बनाएका थिए । र, यो त्रिकोण बढी दुर्भाग्यपूर्ण थियो । यी एक–अर्का विरुद्ध स्वार्थ र सत्ताको लडाइँमा संलग्न थिए । तर, जनतालाई एकअर्काको पछि लगाएर बेवकुफ बनाइरहेका थिए ।
यिनीहरूको बीचको लडाइँ उनीहरूको सत्ता र शक्ति–संघर्षको निर्मम खेल थियो । देश र जनताका लागि तातो न छारोको तमासा । उनीहरू ‘वर्चस्व’ र ‘प्रतिवर्चस्व’ को लडाइँमा थिए– ‘विवर्चस्व’ को हैन । उनीहरू ‘थेसिस’ र ‘एन्टि–थेसिस’ थिए, ‘सेन्थेसिस’ हैन । उनीहरू ‘राग’ र ‘वैराग’ को वृत्तभित्र थिए ‘वितराग’ को हैन । उनीहरू ‘क्रान्ति’ र ‘प्रतिक्रान्ति’ को कुरा गर्दैथिए, ‘संक्रान्ति’ को हैन । उनीहरू ‘तँभन्दा म राम्रो’ भन्दैथिए ‘देश राम्रो’ बनाउने समाधान उनीहरूसँग थिएन ।
यिनीहरूको लडाइँ गुट–स्वार्थको थियो । परिवारमोहको लडाइँ थियो । दलतन्त्रको लडाइँ थियो । भागबन्डाको लडाइँ थियो । सिन्डिकेटतन्त्रमा कसले बढी पालो पाउने, मुनाफा कमाउने र कमिसन खाने भन्ने लडाइँ थियो । यिनीहरूको देश बनाउने लडाइँ थिएन । यिनीहरूको लडाइँमा कुनै सृजनशील तर्क, रचनात्मक योजना र कल्पनाशीलता थिएन । यिनीहरू एक नीरस र रुखो लडार्इं लड्दैथिए, बर्बर युगका शिकारी युद्ध सरदारहरूको जस्तो ।
देशका समस्या अन्यत्रै थिए, यिनीहरूका सरोकार अन्यत्रै । जनताका दुःख र पीडा अन्यत्रै थिए, यिनीहरूको घम्साघम्सी अन्यत्रै । देशलाई बेरोजगारी, गरिबी र अल्पविकासबाट मुक्ति चाहिएको थियो/छ । यिनीहरू को पहिलो अध्यक्ष, को दोस्रो अध्यक्ष, कसलाई कार्यकारी अध्यक्षको फिलिङ्स आयो आएन भनेर झगडा गर्दैथिए ।
देशलाई सुशासन चाहिएको थियो । यती, ओम्नी, ललिता निवास, ३३ किलो सुन, वाइडबडी, फास्ट ट्रयाक भेरिएसन, एनसेल कर, बूढीगण्डकी कमिसन, सेक्युरिटी प्रेस आदि भ्रष्टाचार प्रकरणको भरपर्दो छानबिन र कारबाही चाहिएको थियो । यिनीहरू ‘तेरो नाटक राम्रो’ कि ‘मेरो नौटंकी राम्रो’ भने कुस्ती खेल्दैथिए ।
देशलाई संविधानको स्वीकार्यता, शासकीय सुधार र उच्च कार्य सम्पादन क्षमता चाहिएको थियो । सबै यी विषयमा कानमा तेल हालेर बसेका थिए । दिउँसै र्याल चुहाएर उँघ्दै थिए । ठीक यही पाँच वर्षभित्र राज्यको ऋण करिब तेब्बरले बढ्यो । करिब ६ खर्बबाट २१ खर्ब लाग्यो । ऋणको साँवा–ब्याज मात्र वार्षिक बजेटको १३ प्रतिशत पुग्यो । ऋणको साँवा–ब्याजको भुक्तानी र चालु खर्चमै राज्यको सबै आय सकिने, पूँजीगत लगानी र विकासका लागि दुई पैसा नउब्रिने स्थिति सृजना भयो । यो अवस्थामाबाट कसरी मुक्ति पाउने ? चालु खर्च कसरी घटाउने, पूँजी खर्च कहाँबाट कसरी जुटाउने ? यिनीहरूले कहिल्यै यो विषयमा कुनै रचनात्मक बहस गरे ? बिल्कुल गरेनन् ।
देशको उत्पादन बढाउने, आयात घटाउने, निर्यात बढाउने, व्यापार घाटा घटाउने कुनै बहस गरे ? बिल्कुल गरेनन् । सार्वजनिक शिक्षा र स्वास्थ्यको गुणस्तर कसरी सुधार गर्ने ? कहिल्यै कुनै योजना ल्याए यिनले ? बिल्कुल ल्याएनन् । देशका समस्या एकातिर थिए, यिनीहरू अर्कैतिर थिए । जनताका चाहना र अपेक्षा एकातिर थिए, यिनीहरू अर्र्केतिर बत्तिएका थिए ।
देउवा गए ओली आउने, ओली गए दाहाल आउने— यो त्रिकोणभित्र कुनै जीवन थिएन, मृत्युबोध मात्रै थियो । केवल सपनाहरूको चिहान मात्रै थियो । यिनीहरूबाट केही हुँदैन, माखो मर्दैन भन्ने सबैलाई थाहा छ, फेरि घुमिफिरी यिनै हुने स्थितिको दुश्चक्र कायम छ ।
वास्तवमा नेकपा (नेकपा) भित्रको झगडा के थियो ? साँचो बोल्ने साहस छ भने भन्न सक्नुपर्दछ, त्यसको मुख्य कारण ‘आधा–आधा प्रधानमन्त्री खाने’ आफ्नै पार्टी, कमरेड र कमिटीसँग समेत लुकाएर गरिएको सम्झौता थियो ।
एकक्षणलाई कल्पना गर्नुस्– प्रचण्डले ‘आधा कार्यकाल प्रधानमन्त्री खान’ पाएको भए ओलीसँग झगडा गर्थे होलान् ? ‘१९ पेजको आरोप पत्र’ लेख्थे होलान् ? नेकपा (नेकपा) भित्रको बहुमत नपुगेको भए ओली संसद विघटन गर्थे होलान् ? बिल्कुल गर्ने थिएनन् । यी सबै घटनाको अन्तर्यमा न संविधानवाद थियो, न लोकतन्त्र, न सुशासन थियो, न वामपन्थको भविष्य । थियो त त्यही ‘आधा–आधा खान’ नपाएको झोक ।
अनि ओलीले बाहिर जेजति तर्क र नखराबाजी किन गरून्, हृदयमा सफलताको भाव पैदा गर्ने त्यही एउटा कारण थियो– ‘कम्तीमा प्रचण्डलाई झुक्याएँ, आधा खान दिइनँ, आधा खान दिएको भए पूरै निल्ने रै’छन्, जोगिएँ, जोगाएँ । एमालेको विरासत उत्तराधिकार जोगाएँ, प्रचण्ड विरादरीकालाई खान दिनुभन्दा आफ्नै गुटलाई, विरादरीलाई खुवाउने हो ।’
चुनावको प्रष्ट सन्देश छ– सबै दललाई नेतृत्व हस्तान्तरण र पुस्तान्तरण चाहिएको छ । विचारदेखि व्यवहारसम्म एक निर्मम आत्मसंपरीक्षण र सिंहावलोकन जरूरी छ । तयार छन् त यी पुराना दल र नेता त्यसका लागि ? तयार होऊन् वा नहोऊन्– दुवै कुरा महत्वपूर्ण हुनेछन् । तयार भए सच्चिने छन्, तयार नभए सकिनेछन् ।
पाँच पटक प्रधानमन्त्री भइसक्दा पनि देउवामा सत्ताको लिप्सा मरेको छैन । उनी अझै केही वर्ष देशको नाममा ‘कुर्सीमा बस्न, र्याल काँढ्न, उँघ्न र निधाउन’ तयार छन् । त्यसो गर्नु देशका लागि ठूलो त्याग र योगदान हो भन्ने होला उनको हृदयमा ।
निश्चय नै यो चुनावले यी सबै प्रवृत्तिलाई समाप्त पार्न सकेन । तर, चुनौती दियो । अब मतदाता पर्खेर बस्दैनन्, यो अन्तिम अवसर हो तिम्रो लागि भन्ने सन्देश दियो । जनताले आवश्यक ठाने भने थोत्रा, पुराना पर्खी बस्दैनन्, नयाँ दल र नेताको उदय गराइदिन सक्दछन् भन्ने देखायो । नेपालको चुनावी इतिहासमा पहिलो पटक मतदाताले आफ्नो वास्तविक सार्वभौम शक्ति देखाए ।
रेशम चौधरीलाई जेलमै सडाएर सिध्याउने यिनीहरूको कुटिल सोच र योजना थियो । टीकापुर विद्रोहभन्दा सयौं गुणा ठूला हिंसात्मक घटनाबाट आएकाहरू आफूलाई ‘क्रान्तिकारी’ रेशम चौधरीलगायत टीकापुर जनविद्रोहका राजबन्दीलाई ‘अपराधी’ करार गरेर मख्ख थिए । देखे तिनीहरूले जनताको ताकत, नागरिक उन्मुक्ति पार्टी कसरी उदायो ? जमनत पार्टीले माधव नेपालको भन्दा धेरै भोट ल्यायो । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी माओवादीको हाराहारीमा आयो ।
यी नयाँ पार्टीले भविष्यमा के गर्लान्, के नगर्लान्, त्यो अर्कै विषय हो, त्यसको भिन्नै समीक्षा र मूल्यांकन होला, तर ‘हामी बाहेक कोही छ, हामी नै त हो, कसैको ताकत छ भने आओ’ भन्दै ‘माइकालाल’ शैलीमा दम्भ गर्ने, अहंकार पाल्ने र ध्वाँस पिट्नेहरूले मतदाताको ताकत त देखे ! चुनावको ताकत यही हो । लोकतन्त्रको सौन्दर्य यही हो । कुनै निरंकुश व्यवस्थामा भए, राजतन्त्र वा एकदलीय कम्युनिस्ट प्रणालीमा भए यस्तो हुन पाउँथ्यो ? पाउने थिएन ।
यो चुनावले यी तिनै ठूला दल र यिनका मूल नेताको दम्भ, अहंकार र घमण्डको बेलुन फुस्काइदिएको छ । यिनीहरूको गुटस्वार्थ, पाप र पाखण्डको घडा फुटाइदिएको छ । यो दुर्भाग्यपूर्ण त्रिकोणबाट जन–उन्मुक्तिको चाहना र संघर्ष अझ सघन र तीव्र हुँदैछ भन्ने प्रष्ट संकेत गरेको छ । सन्देश दिएको छ ।
एमाले र ओली ‘मिसन १५०’ भनेर हिंडेका थिए । आधा भए । गत चुनावमा ८० सिट जिते पार्टी ४४ मा झर्यो। गत चुनावमा भन्दा करिब ६ प्रतिशत समानुपतिक भोट हरायो । ओली शासनका दुई–दुई पटकको असंवैधानिक संसद विघटन, राष्ट्रपति भण्डारीको नागरिकता ऐन संशोधन विधेयक अप्रमाणीकरणको प्रतिरक्षा गर्दै हिंडेका ‘किचेन क्याबिनेट’ का दर्जनौं प्यादाले चुनावको रणमैदानमा माथ खाए । चुनावले ओली अहंकारको व्यूह धुजाधुजा पारेर च्यातिदियो ।
‘अझै हामी देशको ठूलो पार्टी त छौं’ आत्मरति गर्दा त भयो तर अर्को चुनावसम्म पुग्दा त्यो आत्मरति बाँकी रहला कि नरहला निधार खुम्च्याएर सोच्नुपर्ने भयो ।
प्रत्यक्षतर्फ २३ बाट ५७ सिटमा पुग्यौं भन्ने कांग्रेसमा देउवा गुटको दाबी र हर्षबढाइँ होला तर यो पनि आत्मरतिको अर्को दृष्टान्त नै हो । कांग्रेस देशभरि एक्लै चुनाव लड्न सक्ने पार्टी थियो कुनै बेला । पाँच दलको महागठबन्धन गरेर पाएको ९१ मा ५७ सिट । समानुपातिकतर्फ कति मत संकुचन भयो, त्यो प्रष्टै छ ।
माओवादीको कुरै गर्नु परेन । २०६४ को पहिलो संविधानसभा त्यसको सफलताको उत्कर्ष थियो । त्यसपछिको हरेक चुनावमा घटेको छ । महागठबन्धनमा ४६ सिट पाएको, ४१ मा आफ्ना उम्मेदवार दिएको, १८ मा झर्दैछ । तराई–मधेश र शहरिया निर्वाचन क्षेत्रमा माओवादी जसरी हारेको छ, उसको अवस्था निकै टिठलाग्दो देखिन्छ ।
२०४८ सालमा संयुक्त जनमोर्चाको नाममा चुनाव लडेको यो पार्टी ९ सिटे थियो । करिब ३० वर्षपछि एक्लै लड्न परेको भए त्यही ९ सीटे हुने रहेछ । अर्थात् माओवादीले ‘संयुक्त जनमोर्चादेखि संयुक्त मोर्चासम्म’ को चक्रपथ परिक्रमा पूरा गरेको छ ।
माओवादी कार्यकर्ताको एउटा पंक्तिलाई भ्रम थियो– माओवादीहरू धेर फुटेर यस्तो भएको हो । प्रचण्ड र बाबुराम मिलेपछि उत्पात हुन्छ । यसपटकको चुनावमा प्रचण्ड र बाबुराम मिलेका थिए । तर, कुनै ‘उत्पात’ भएन, बरु झन् ‘बबुरा’ भए । यसले के देखाउँछ भने अब प्रचण्ड र बाबुराम मात्रै हैन; वैद्य, विप्लव, किराँती, आहुति सबै मिले पनि कुनै ‘उत्पात’ हुनेवाला छैन । त्यो एउटा समय थियो, सकियो ।
खासमा जनता र मतदाताले यो चुनावमा देउवा–ओली–दाहालको त्रिकोणात्मक दुर्भाग्यपूर्ण पासोबाट उन्मुक्ति खोजेका छन् । तर, कांग्रेस, एमाले र माओवादी जस्ता पार्टी र संस्थाप्रति भने अझै मोह छ । यी पार्टीले जेजति भोट ल्याएका छन्, संस्थागत मोहका कारणले ल्याएका छन् । जेजति मत गुमाएका छन्, यी नेताको सोच, संस्कार, क्रियाकलाप, कार्यशैली, दम्भ, अहंकार र कार्यसम्पादन क्षमताहीनताको कारणले गुमाएका छन् ।
चुनावको प्रष्ट सन्देश छ– सबै दललाई नेतृत्व हस्तान्तरण र पुस्तान्तरण चाहिएको छ । सबै दललाई आन्तरिक पुनर्गठन र संस्थागत प्रक्रियाप्रतिको निष्ठा चाहिएको छ । लोकतन्त्रलाई फेरि एकपटक लोकतन्त्रीकरण, नवीकरण, पुनर्ताजगीकरण र शुद्धीकरण गर्न जरूरी भइसकेको छ । विचारदेखि व्यवहारसम्म एक निर्मम आत्मसंपरीक्षण र सिंहावलोकन जरूरी छ ।
तयार छन् त यी पुराना दल र नेता त्यसका लागि ? तयार होऊन् वा नहोऊन्– दुवै कुरा महत्वपूर्ण हुनेछन् । तयार भए सच्चिने छन्, तयार नभए सकिनेछन् । तर, यो दुर्भाग्यपूर्ण त्रिकोणको पासोबाट उन्मुक्तिको जनसंघर्ष भने आगामी दिनमा झनै तीव्र र सघन हुने निश्चित छ । साभार: अनलाइनखबरबाट
